Հայերէն բառարան

Աղբիւր՝ Գնէլ արքեպիսկոպոս Ճէրէճեան, Փարամազ Կ. Տօնիկեան եւ Արտաշէս Տէր Խաչատուրեան, Հայոց լեզուի նոր բառարան. Պէյրութ: Կ. Տօնիկեան եւ Որդիք Հրատարակչատուն (1992): էջ 113

ՆՈՐ

(beta)

ԱՉՔ

գոյական
    1. տեսողութեան (զոյգ) գործարան, գնդաձեւ ու գեղեցկօրէն տեղաւորուած յօնքերուն ներքեւ, տեսանելիք, ականողիք.

    2. զգայարանք տեսնելու.

    3. տեսնելու կարողութիւն, լուսարան, տեսութիւն.

    4. որեւէ առարկայի ծակեր։

Տեսակներ

— Դարակի ՝ խորշ.

— մատանեքարի ՝ կապիճ.

— կշիռքի՝ նժար, թաթ.

— որթատունկի՝ ակնուռ.

— ճիւղի՝ պտուկ, ծիլ.

— գուլպայի, ուռկանի, զրահի՝ օղակ.

— ջուրի՝ ակ, աղբերակ.

Բաղադրեալ Բայեր

աչքը դուռը պահել

չէզոք բայ տունէն չհեռանալ, հաւատարիմ.

աչքը ճամբան մնալ

չէզոք բայ սպասել.

աչք բանալ-գոցելու ժամանակ չունենալ

չէզոք բայ սաստիկ զբաղած ըլլալ.

մէկուն աչքը կուրցնել դրամով

ներգործական բայ կաշառել.

աչքը մտնել մէկուն

չէզոք բայ սիրուիլ.

գէշ աչքով նայիլ

չէզոք բայ թշնամի նկատել դիմացինը.

չէզոք բայ նկատի առնել, յիշել.

աչք բանալ չտալ

ներգործական բայ հանգիստ վայրկեան մը չտալ.

աչքը խածնել

ներգործական բայ հաւնիլ.

աչք ունենալ մէկու մը վրայ

չէզոք բայ հսկել, ցանկալ.

աչք գոցել ներել

ներգործական բայ չտեսնելու զարնել.

աչքէ ելլել, աչքէ հանել

չէզոք բայ համարումը՝ սէրը կորսնցնել, չսիրել.

աղէկ աչքով նայիլ

չէզոք բայ սիրով նայիլ, հոգալ.

աչքերուն մէջ կարդալ

չէզոք բայ իմանալ հոգեկան յուզմունքը (ուրախութիւն, բարկութիւն).

աչքերը բանալ մէկուն

ներգործական բայ մոլորեցնել կամ խաբէութիւնը փարատել.

աչքի զարնել

չէզոք բայ ուշադրութիւն գրաւել, շատ երեւնալ.

աչքով-ունքով սպաննել

ներգործական բայ հոգին հանել.

աչքով ուտել

չէզոք բայ սաստիկ ցանկալ բանի մը.

աչքը կտրել

չէզոք բայ համարձակիլ գործ ընելու.

աչք դպիլ

չէզոք բայ չար աչքէ զարնուիլ.

աչքը բաց մնալ

չէզոք բայ զարմանալ.

աչքը բաց մեռնիլ

չէզոք բայ պէմուրազ մեռնիլ.

աչքերը մէկէ մը դարձնել

ներգործական բայ երեսէ ձգել, անտեսել.

աչքով դատել, աչքով չափել

ներգործական բայ հարեւանցի, մօտաւոր չափել.

աչքը խաղալ

չէզոք բայ նախազգալ մէկու մը գալը.

աչքը չորս բանալ

չէզոք բայ խիստ զգուշաւոր՝ շրջահայեաց ըլլալ.

չորս աչքով սպասել

չէզոք բայ ակնկառոյց՝ մեծ փափաքով սպասել.

աչքը կենալ

չէզոք բայ խորապէս տարուիլ.

աչքը կէտի մը վրայ գամել

չէզոք բայ սեւեռել, յառել.

աչքը գիրքին գամել

չէզոք բայ խորունկ ընթերցումի մէջ ըլլալ.

աչքը պտըտցնել

չէզոք բայ չորս կողմը դիտել.

աչքը բան տեսնել

չէզոք բայ գոհանալ (առատութեամբ).

աչքերը ոլորել

չէզոք բայ սպառնալից դառնալ.

աչքը բարին տեսնել

չէզոք բայ լաւատես ըլլալ.

աչքը մթննալ

ներգործական բայ ընկճուած ըլլալ, զգալ մեծ կորուստի մը առջեւ.

աչքը դառնալ

չէզոք բայ այլայլիլ, կատղիլ.

աչքին փոշի փչել

ներգործական բայ խաբել, շլացնել.

աչքերը ծով դառնալ

չէզոք բայ շատ լալ, առատ արցունք թափել.

աչքը սեւ ջուր իջնել, աչքը ջուր կտրիլ

չէզոք բայ նայելով՝ սպասելով աչքը յոգնիլ.

աչքը ծռել

ներգործական բայ մէկու մը խէթ աչքով նայիլ.

աչքը կապել

ներգործական բայ խաբել.

աչքը կոխել

ներգործական բայ առարկայ մը յանդիմանելով մէկուն ցոյց տալ.

յօնքը շինելու տեղ՝ աչքը հանել

ներգործական բայ աւելի մեծ վնաս հասցնել.

աչքը հանել

ներգործական բայ կուրցնել.

աչքը մազ բուսնիլ

չէզոք բայ երկար սպասել.

աչք-յօնք կտրիլ

ներգործական բայ մէկը ուշադիր քննել.

աչքը ուռիլ

չէզոք բայ շատ լալ.

աչքը վախնալ

չէզոք բայ սոսկալ բանէ մը.

աչք տնկել

չէզոք բայ նախանձոտ նայիլ.

աչք ու ունքը կիտել

չէզոք բայ խոժոռիլ, թթու երես ցոյց տալ.

աչքերը լեցուիլ

չէզոք բայ լալ.

աչքերը վեր վերցնել

չէզոք բայ վեր նայիլ, գլուխը բարձրացնել.

աչքին իւղը հանել

ներգործական բայ վախցնել.

աչքին երեւիլ

ներգործական բայ ա) այնպէս ընել, որ երեւի դիմացինին, բ) իր ոյժը ցոյց տալ.

աչքին չերեւիլ

ներգործական բայ նշանակութիւն չունենալ.

աչքի լոյս թափել

չէզոք բայ աչքը յոգնեցնել.

աչքի հետ չփոխել

ներգործական բայ աչքի հաւասար սիրել.

աչքիդ վրայ յօնք կայ չըսել

չէզոք բայ ոչ մէկ դիտողութիւն չընել.

աչքի տակ առնել

ներգործական բայ նկատի ունենալ.

աչքի տակէն դիտել

չէզոք բայ դժգոհ դիտել.

աչքէն ըլլալ

չէզոք բայ աչքը կորսնցնել.

աչքէն փախչիլ, աչքէն փախցնել

չէզոք բայ վրիպիլ.

աչքին իյնալ, աչքին զարնել

չէզոք բայ երեւիլ, տեսնել.

բաց աչքով լուսցնել

չէզոք բայ մինչեւ լոյս չքնանալ.

մէկ աչքով նայիլ

չէզոք բայ ա) հաւասար աչքով դիտել, բ) արհամարհել.

պաղ աչքով նայիլ

չէզոք բայ համակրանք չունենալ.

տաք աչքով նայիլ

չէզոք բայ համակրիլ, գուրգուրալ։

Դարձուածքներ

ածական անմեղ, ոչ-ճարպիկ.

աչքը ծակ

ածական ագահ.

աչքէն արիւն կը կաթի

մարդ սպաննելու տրամադիր է.

առ աչօք է

ածական երեւակայական, անիրական.

կապոյտ աչք, անոյշ աչք

ածական սիրելի նայուածք.

աչքի փուշ

ածական ատելի.

աչքի վարագոյր, աչքի լոյսը խափանող

ածական արթնամիտ, ճարպիկ, աչալուրջ.

աչքը կուշտ

ածական անկարօտ, գոհ իր վիճակէն.

աչքը լոռ

ածական տռփոտ, ցանկասէր.

աչքը դուրս

ածական այն որ ամուսնական սրբութեան դէմ կը մեղանչէ.

աչք կտրիլ

չէզոք բայ շատ ուշադիր.

աչքի չերեւնալ

չէզոք բայ անարժէք, անկարեւոր.

աչք առածին չափ, աչք կտրածին չափ

մակբայ աչքի տեսութիւնը որքան որ կը կտրէ.

աչքի բաժին

գոյական ուտելիքի կտոր մը, զոր ուտողները կու տան անո՛ր, որ ախորժակով իրենց ուտելը կը դիտէ (Թրքերէն կէօզ քիրասը).

աչքս բացի՝ քեզ տեսայ

գիտակցական տարիքիս՝ քեզ տեսայ առաջին անգամ.

աչքդ ելլէ

կուրանաս.

աչքդ լոյս, աչքերնիս լոյս

բարեմաղթութիւն.

աչքը ձեռքիս է միշտ

միշտ բան մը կ՚ակնկալէ ինծմէ.

աչքդ ոռիս

աչքի չգալու համար կ՚ըսուի, Անգլիացիները թչվուտ կ՚ըսեն, ձեռքը փայտին զարնելով.

աչք չունիմ

չեմ նախանձիր.

աչքի՛ս վրայ, երկու աչքերուս վրայ, աչքիս եւ գլուխիս վրայ

մակբայ ամենայն սիրով.

աչքի՛ս գլուխիս վրայ տեղ ունիս

շատ սիրելի ես.

աչքէն մազ հանող

ածական շատ ճարպիկ.

ՆՈՐ

(beta)

ԽՈՌՈՉ

գոյական փոս՝ դատարկ տեղ պինդ մարմինի կամ օրկանիզմի (= գործարանաւորութեան) մէջ. օրինակ՝

‣ գետնի՝ պատի՝ ծառի՝ լերան՝ սիրտիդ եւ այլնի մէջ.

Տեսակներ

— ժայռի՝ լերան՝ սոր, խինձ, ծործոր, փապար.

— պատի՝ խորշ, ծերպ, ճեղք, խոռ.

— գետինի՝ փոս, փորոք, խրամ.

— գետինի խորունկ՝ գուբ, վիրապ.

— մարմինի՝ խինձ, գուճ (= ծունկի ծալք):

— Փոքրը՝ խոռոչակ, խոռոչիկ:

Աղբիւր՝ Գնէլ արքեպիսկոպոս Ճէրէճեան, Փարամազ Կ. Տօնիկեան եւ Արտաշէս Տէր Խաչատուրեան, Հայոց լեզուի նոր բառարան. Պէյրութ: Կ. Տօնիկեան եւ Որդիք Հրատարակչատուն (1992): էջ 866

ՆՈՐ

(beta)

ԽՈՐՇ

գոյական
    1. փորուած կամ փոս տեղ, ծակ, ճեղք, փապար, գուբ, խոռոչ.
    2. ծովածոց.
    3. երեսի կնճիռ.
    4. անկիւն։

Տեսակներ

— Դարակի՝ աչք, խաղ.

— կերպասի՝ ծալք, փոթ.

— աչքի խորշ, մատանիի խորշ՝ ակնակապիճ.

— պատի մէջ՝ բատուց.

— խորանի պատերուն մէջ՝ խորհրդանոց.

— մորթի վրայ՝ կնճիռ, խորշոմ.

— աղիւսակի՝ խորան.

— ոսկորի՝ որոթ։

ՆՈՐ

(beta)

ՏՈՒՆ

գոյական
    1. բնակութեան կամ այլ նպատակներու տեղ՝ շինութիւն, տանիքով եւ չորս պատով, դուռով եւ պատուհանով.
    2. բնակարան.
    3. վրան, տաղաւար (բնակութեան համար).
    4. ապարանք, պալատ.
    5. ընտանիք, գերդաստան, ցեղ, ազգատոհմ, սերունդ.
    6. տնային գործ՝ տնտեսութիւն.
    7. առեւտրական հաստատութիւն՝ հիմնարկ.
    8. մշակութային, գիտական եւ այլն հաստատութիւն, ինչպէս նաեւ անոր շէնքը.
    9. ազնուական՝ նախարարական տոհմ.
    10. թագաւորական տոհմ՝ հարստութիւն.
    11. քերթուածի մը զանազան բաժանումները (սովորաբար 2-4 տողէ, երբեմն աւելի տողէ կազմուած). տնատ.
    12. երդ, երդիք, ծուխ.
    13. գութանի մը լծուած իւրաքանչիւր զոյգ կենդանին (թիւով եօթը են անոնք - ամոլ, ուժտուն, խարզնտուն, խնձորտուն, մկնտուն, փոշետուն եւ հորետուն).
    14. Աստուածաշունչի մէջ առանձին հատուած՝ որ թուանշան կը կրէ.
    15. նարտախաղի մէջ՝ քարերը հաւաքելու եւ առնելու՝ ժողվելու տեղ՝ մաս.
    16. (Փոխաբերական իմաստ) խելք, միտք։

Տեսակներ

— Ակռայի՝ խորշ, խոռոչ, մսուր:

— Ամառուան՝ ամարանոց։

— Աչքի՝ կապիճ, ակնակապիճ։

— Ապաշխարութեան՝ զգաստարան:

— Աստուծոյ՝ եկեղեցի, մատուռ, տաճար, ժողովարան:

— Աւազակներու, գազաններու՝ որջ:

— Բուժման՝ ապաքինարան, բուժարան։

— Գէշ կիներու՝ հանրատուն։

— Գթութեան՝ հիւանդանոց։

— Գինի ծախելու՝ գինետուն:

— Գիւղի՝ խրճիթ, տնակ։

— Երէցներու՝ երիցատուն։

— Իշխանական՝ ապարանք:

— Ծերերու, անկեալներու՝ ծերանոց, անկելանոց։

— Մատանեքարի՝ ճանակ:

— Նամակներու՝ նամակատուն:

— Ոտանաւորի՝ տնատ:

— Պզտիկ տուն՝ տնակ, խրճիթ, հիւղակ, տաղաւար:

— Ս. Գրային՝ համար։

— Վերին՝ վերնատուն։

— Տուն չունեցող՝ անտուն, տնանկ, տնազուրկ:

— Քաղաքապետութեան՝ քաղաքապետարան:

Բաղադրեալ Բայեր

Տան ծուխը մարիլ

չէզոք բայ
1. անժառանգ մնալ՝ ըլլալ.
2. թշուառ վիճակի հասնիլ. տնանկանալ։

Տուն առնել

ներգործական բայ
1. ներս առնել՝ բերել.
2. տուն գնել։

Տուն բերել

ներգործական բայ
1. տուն տանիլ.
2. հաւաքել-բերել:

Տուն բերող խենթերէն ըլլալ

չէզոք բայ իր շահը լաւ գիտնալ՝ սակայն միամիտ ձեւանալ։

Տուն բռնել

ներգործական բայ տուն վարձել։

Տուն դառնալ

չէզոք բայ
1. տուն ու տեղ դառնալ.
2. տուն վերադառնալ։

Տուն երթալ

չէզոք բայ
    1. տուն վերադառնալ.
    2. այցելութիւն տալ. այցելել.
    3. նորահարսի մը առաջին անգամ իր ծնողքին այցելել.
    4. օտարութենէ հայրենիք վերադառնալ։

Տուն կազմել

ներգործական բայ ամուսնանալ։

Տուն կոխել

ներգործական բայ
1. խուզարկել.
2. տուն ընդունիլ:

Տուն ճամբել

ներգործական բայ
    1. տուն ղրկել.
    2. մերժել, գործէ արձակել.
    3. վռնտել:

Տուն մը նստիլ

չէզոք բայ տուն մը բնակիլ:

Տուն շինել

ներգործական բայ
1. տուն պատել՝ կառուցել.
2. խաղաղութիւն՝ բարօրութիւն՝ համերաշխութիւն բերել։

Տուն ու դուրս իյնալ

չէզոք բայ ամէն տեղ դիմում ընել, փրկութեան միջոց փնտռել:

Տուն պահել

ներգործական բայ ընտանիքին ապրուստը վաստկիլ:

Տուն տալ

ներգործական բայ
1. տուն նուիրել՝ հայթայթել՝ ժառանգ ձգել.
2. բանի մը միտք յղանալ եւ պատճառ դառնալ, նիւթ ծառայել, դրդապատճառ հանդիսանալ:

Տուն տանիլ

ներգործական բայ
    1. տուն փոխադրել՝ մտցնել.
    2. մէկը ճաշի հրաւիրել.
    3. հիւրասիրել:

Տուն տեղ ըլլալ

չէզոք բայ
    1. անձնական բնակարանի տէր ըլլալ. հաստատուիլ.
    2. ամուսնանալ եւ ընտանեկան բոյն մը կազմել.
    3. երկիրի մը մէջ տեղաւորուիլ:

Տուն փեսայ առնել

ներգործական բայ աղջիկը հարսնացնելով՝ փեսան աղջկան տան մէջ առնել:

Տուն քանդել

ներգործական բայ ընտանեկան բոյնին խաղաղութիւնը խանգարել:

Տունէն ելլել

չէզոք բայ
1. բնակարանէն դուրս գալ.
2. բնակարանը պարպել եւ հեռանալ:

Տունը անցընել

ներգործական բայ ժամանակը տան մէջ անցընել, դուրս չելլել։

Տունը առնել

ներգործական բայ
    1. տունը գնել.
    2. տունը ընդունիլ, ներս առնել.
    3. մէկուն ապաստան տալ եւ հովանաւորել՝ պաշտպանել։

Տունը գլխուն փլիլ, տունը գլխուն քանդուիլ

չէզոք բայ մեծ դժբախտութիւն պատահիլ:

Տունը հոտեցնել

ներգործական բայ
1. ամբողջ տան մէջ գէշ հոտ մը տարածել.
2. տունը մնալը անտանելի դարձնել։

Տունը մնացած ըլլալ

չէզոք բայ ամուրի մնացած ըլլալ՝ հակառակ տարիքը անցնելու մօտ ըլլալուն. (աղջկանց համար)։

Տունը պահել

ներգործական բայ
1. տուն պահել.
2. տան մէջ մէկը գաղտնի պահել՝ թաքցնել:

Տունը վառել

ներգործական բայ
1. մէկը դժբախտացնել ընտանեկան պատճառով.
2. մէկուն փճացման պատճառ ըլլալ։

Դարձուածքներ

Տան գործ

1. տունը կառավարելու գործեր.
2. տունը կատարուած՝ պատրաստուած՝ գործուած ուտելիք՝ հագուստ եւ այլն։

Տան ճրագ

ընտանիքի յոյս՝ նեցուկ։

Տան տղայ, տան աղջիկ

շատ մտերիմ անձ, իբրեւ ընտանիքի անդամ ընդունուող անձ։

Տան քոթուկ (գերան)

տան երիցագոյն անդամը, որ ամբողջ ընտանիքը կը կապէ իբրեւ մէկ միութիւն:

Տանը պէս՝ ինչպէս իր տունը

ազատ, առանց քաշուելու, առանց ձեւականութեան:

Տուն գլուխ

ամէն՝ իւրաքանչիւր տան՝ տունէ:

Տունդ աւրուի, տունդ քանդուի

տունդ կործանի։

Տունէ դռնէ հեռո՜ւ

1. ստորին մարդու ընկերութենէն հեռու ապրիլ ցանկալու մաղթանք.
2. որեւէ փորձանք իրենց չպատահելու մաղթանք։

Տունով-տեղով

ամբողջապէս, ընտանիքով եւ շարժուն ինչքերով։

Քու տունդ չքանդուի

այդպիսի բան կ՚ընե՞ն, խելք չունի՞ս (յանդիմանական արտայայտութիւն):

Յարակից Բառեր

— Գրաւի փոխարէն դրամ տուող՝ գրաւատուն:

— Դրամական գործողութեանց՝ դրամատուն:

— Երեսփոխանական խորհուրդի՝ խորհրդարան։

Աղբիւր՝ Գնէլ արքեպիսկոպոս Ճէրէճեան, Փարամազ Կ. Տօնիկեան եւ Արտաշէս Տէր Խաչատուրեան, Հայոց լեզուի նոր բառարան. Պէյրութ: Կ. Տօնիկեան եւ Որդիք Հրատարակչատուն (1992): էջ 2303

ՆՈՐ

(beta)

ՏՈՒՓ